تبخال لب و دهان، که از نظر علمی هرپس لبیالیس (Herpes Labialis) نامیده می‌شود، یک عفونت ویروسی شایع است که توسط ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) ایجاد می‌شود. این ویروس معمولاً باعث ایجاد تاول‌های کوچک و دردناک روی لب یا اطراف دهان می‌شود که پس از چند روز می‌ترکند و پوسته تشکیل می‌دهند.
این مشکل بیشتر در کودکان و بزرگسالان دیده می‌شود و به‌راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود. طبق آمار، بیش از ۶۰ درصد افراد در سراسر جهان حداقل یک‌بار در طول زندگی خود به تبخال دهانی مبتلا شده‌اند. در بسیاری از موارد، ویروس پس از عفونت اولیه، به‌صورت نهفته در بدن باقی می‌ماند و در مواقعی که سیستم ایمنی ضعیف شود، مجدداً فعال می‌شود.
در این مقاله، به بررسی علت‌های بروز تبخال لب و دهان، عوامل تحریک‌کننده ویروس و نحوه انتقال آن خواهیم پرداخت.
علت‌های تبخال لب و دهان
۱. ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) به عنوان عامل اصلی
تبخال لب و دهان ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) است که یک ویروس بسیار مسری محسوب می‌شود. این ویروس از طریق تماس مستقیم با فرد آلوده یا استفاده مشترک از وسایل شخصی او منتقل می‌شود.
چگونه ویروس HSV-1 وارد بدن می‌شود؟
- ویروس از طریق بزاق، پوست آسیب‌دیده، یا غشاهای مخاطی (مانند داخل دهان یا بینی) وارد بدن می‌شود.
- پس از ورود، ویروس به سلول‌های عصبی متصل شده و به‌صورت نهفته باقی می‌ماند.
- این ویروس ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها بدون علامت در بدن باقی بماند، اما در شرایط خاصی فعال شده و باعث ایجاد تبخال شود. همچنین میتوانید برای درمان جوش زیر پوستی نیز وارد لینک شده و مقاله مربوطه را مطالعه نمایید .
تفاوت بین HSV-1 (تبخال دهانی) و HSV-2 (تبخال تناسلی)
- HSV-1 بیشتر باعث تبخال لب و دهان می‌شود و عمدتاً از طریق بوسیدن یا تماس مستقیم با بزاق فرد آلوده منتقل می‌شود.
- HSV-2 معمولاً عامل تبخال تناسلی است و عمدتاً از طریق روابط جنسی محافظت‌نشده انتقال پیدا می‌کند.
- در برخی موارد، HSV-1 ممکن است باعث تبخال تناسلی و HSV-2 ممکن است باعث تبخال دهانی شود، اگر تماس دهانی با فرد آلوده رخ دهد.
نحوه‌ی ورود ویروس به بدن و ایجاد عفونت نهفته (latent infection)
ویروس HSV-1 پس از ورود به بدن، وارد سلول‌های عصبی نزدیک دهان شده و به‌صورت نهفته (غیرفعال) در گانگلیون عصبی (عقده‌های عصبی) باقی می‌ماند.
- در این مرحله، فرد هیچ علامتی ندارد، اما ویروس در بدن او وجود دارد.
- با کاهش مقاومت بدن، ویروس فعال می‌شود و مجدداً تبخال ایجاد می‌کند.
۲. عوامل تحریک و فعال‌کننده ویروس
تبخال ممکن است برای مدت طولانی در بدن غیرفعال باقی بماند، اما در شرایط خاصی مجدداً فعال شده و زخم‌های تبخال‌مانند روی لب یا داخل دهان ایجاد می‌کند.
۱. استرس و اضطراب
یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند ویروس را فعال کند، اضطراب و استرس مداوم است. هنگام استرس، سطح هورمون کورتیزول در بدن افزایش می‌یابد و سیستم ایمنی را تضعیف می‌کند. در نتیجه، بدن نمی‌تواند ویروس HSV-1 را سرکوب کند و تبخال ظاهر می‌شود.
۲. ضعف سیستم ایمنی (سرماخوردگی، آنفولانزا، بیماری‌های مزمن)
- در شرایطی که سیستم ایمنی ضعیف می‌شود، احتمال فعال شدن ویروس و بروز تبخال بیشتر می‌شود.
- بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی، آنفولانزا، دیابت، و حتی برخی بیماری‌های خودایمنی می‌توانند سیستم ایمنی را تضعیف کرده و تبخال را تشدید کنند.
۳. تغییرات هورمونی (قاعدگی، بارداری)
- در زنان، تغییرات هورمونی در دوران قاعدگی یا بارداری می‌تواند ویروس را فعال کند.
- افزایش سطح هورمون‌ها و کاهش توان سیستم ایمنی در این دوران شرایط ایده‌آلی برای ظهور تبخال فراهم می‌کند.
۴. قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا سرمای شدید
- اشعه ماورای بنفش (UV) موجود در نور خورشید می‌تواند باعث تضعیف سیستم ایمنی و تحریک ویروس شود.
- سرمای شدید نیز می‌تواند لب‌ها را خشک و تحریک کند، که خود عاملی برای بروز تبخال است.
۵. کمبودهای تغذیه‌ای (مانند ویتامین C و روی)
- کمبود ویتامین C، ویتامین B12، و روی (Zinc) می‌تواند مقاومت بدن را در برابر ویروس کاهش دهد.
- رژیم غذایی نامتعادل ممکن است سبب تضعیف سیستم ایمنی و افزایش احتمال بروز تبخال شود.
۶. تماس مستقیم با فرد آلوده (بوسیدن، استفاده مشترک از وسایل شخصی)
- ویروس HSV-1 می‌تواند از طریق تماس مستقیم با تاول‌های باز فرد آلوده منتقل شود.
- استفاده از وسایل شخصی مشترک مانند لیوان، قاشق، حوله، بالم لب یا مسواک می‌تواند باعث انتقال ویروس شود.
- بوسیدن افراد مبتلا به تبخال فعال، یکی از سریع‌ترین راه‌های انتقال ویروس است. ویا کامپوزیت دندان با دستگاه های آلوده و خدمات درمانی دندان.
علائم، مراحل پیشرفت، درمان و پیشگیری از تبخال لب و دهان
تبخال لب و دهان یک عفونت ویروسی شایع است که توسط ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV-1) ایجاد می‌شود. این بیماری معمولاً در چندین مرحله مشخص پیشرفت می‌کند و اگرچه خودبه‌خود بهبود می‌یابد، اما می‌توان با روش‌های درمانی مختلف مدت و شدت علائم را کاهش داد.
۳. علائم و مراحل پیشرفت تبخال لب و دهان
تبخال معمولاً در پنج مرحله اصلی پیشرفت می‌کند که کل این فرآیند بین ۷ تا ۱۰ روز طول می‌کشد. دانستن این مراحل کمک می‌کند تا در مراحل اولیه، اقدامات درمانی انجام شود و از تشدید تبخال جلوگیری گردد.
مرحله ۱: احساس سوزش و خارش (Prodromal stage)
- اولین نشانه‌های تبخال معمولاً شامل سوزش، خارش، گزگز و احساس ناراحتی در ناحیه لب یا اطراف دهان است.
- این علائم یک تا دو روز قبل از ظاهر شدن تاول‌ها رخ می‌دهد.
- افرادی که به طور مکرر دچار تبخال می‌شوند، معمولاً این مرحله را تشخیص می‌دهند و می‌توانند با مصرف داروهای ضدویروسی از شدت آن بکاهند.
مرحله ۲: تشکیل تاول‌های کوچک پر از مایع (Blister stage)
- بعد از مرحله اولیه، گروهی از تاول‌های کوچک پر از مایع شفاف یا زردرنگ روی لب یا اطراف دهان ظاهر می‌شوند.
- این تاول‌ها معمولاً دردناک و حساس به لمس هستند و ممکن است باعث ایجاد احساس تورم در اطراف محل تبخال شوند.
مرحله ۳: ترکیدن تاول و خروج مایع عفونی (Ulceration stage)
- در این مرحله، تاول‌ها می‌ترکند و مایع آلوده‌ای از آن‌ها خارج می‌شود.
- این مرحله بسیار مسری است، زیرا مایع داخل تاول‌ها حاوی تعداد زیادی ویروس HSV-1 است که می‌تواند به دیگران منتقل شود.
- محل ترکیدن تاول‌ها ممکن است دردناک شود و کمی قرمز و متورم به نظر برسد.
مرحله ۴: خشک شدن و ایجاد پوسته (Crusting stage)
- پس از ترکیدن تاول‌ها، بدن شروع به ترمیم زخم‌های تبخال می‌کند و روی آن‌ها یک لایه زرد یا قهوه‌ای رنگ از پوسته خشک تشکیل می‌شود.
- در این مرحله، خارش و خشکی محل زخم ممکن است آزاردهنده باشد اما دستکاری آن می‌تواند روند بهبود را کندتر کند.
مرحله ۵: بهبود کامل بدون جای زخم (Healing stage)
- در نهایت، پوسته روی زخم می‌افتد و پوست جدید زیر آن شکل می‌گیرد.
- در اغلب موارد، جای زخم باقی نمی‌ماند، مگر اینکه فرد زخم را تحریک کند یا آن را بکند.
۴. روش‌های درمان تبخال لب و دهان
تبخال معمولاً خودبه‌خود بهبود می‌یابد، اما روش‌های درمانی می‌توانند مدت زمان بیماری را کاهش داده و از گسترش آن جلوگیری کنند.
روش‌های دارویی
داروهای ضدویروسی (Antiviral Medications)
داروهای ضدویروسی بهترین راه برای کاهش شدت و مدت تبخال هستند، مخصوصاً اگر در مرحله اولیه (قبل از تشکیل تاول‌ها) مصرف شوند.
- آسیکلوویر (Acyclovir): موجود به‌صورت قرص و کرم موضعی، برای کنترل رشد ویروس.
- والاسیکلوویر (Valacyclovir): داروی خوراکی که می‌تواند مدت تبخال را تا ۵۰٪ کاهش دهد.
- فامسیکلوویر (Famciclovir): بیشتر برای پیشگیری از تبخال در افرادی که مرتب دچار آن می‌شوند استفاده می‌شود.
پمادهای ضدتبخال و تسکین‌دهنده
- پماد آسیکلوویر یا داکوزانول (Docosanol): برای کاهش رشد تبخال و جلوگیری از گسترش آن.
- کرم‌های ضد درد مانند لیدوکائین: برای کاهش سوزش، خارش و حساسیت ناحیه درگیر.
داروهای کمکی و مسکن‌ها
- مصرف ایبوپروفن یا استامینوفن برای کاهش درد و التهاب تبخال، مخصوصاً در مراحل حاد.
درمان‌های خانگی و طبیعی
استفاده از کمپرس یخ برای کاهش التهاب و درد
- کمپرس یخ باعث کاهش تورم و سوزش تبخال می‌شود و همچنین رشد ویروس را کندتر می‌کند.
روغن درخت چای یا عصاره لیمو به عنوان آنتی‌ویروس طبیعی
- این مواد دارای خواص ضدویروسی و ضدالتهابی هستند و می‌توانند به کاهش سرعت رشد تبخال کمک کنند.
عسل و ژل آلوئه‌ورا برای تسریع در بهبود زخم تبخال
- عسل دارای خاصیت ضدباکتریایی و تسریع‌کننده روند ترمیم زخم‌هاست.
- ژل آلوئه‌ورا باعث کاهش التهاب و تسکین سوزش تبخال می‌شود.
استفاده از سیر به دلیل خاصیت ضدویروسی قوی
- سیر یک ضدویروس طبیعی است که می‌تواند به بهبود سریع‌تر تبخال کمک کند.
۵. پیشگیری از تبخال لب و دهان
تقویت سیستم ایمنی با مصرف ویتامین C، روی و مکمل‌های تقویت‌کننده ایمنی برای جلوگیری از فعال شدن ویروس.
اجتناب از تماس مستقیم با افراد مبتلا در زمان فعال بودن تبخال، مخصوصاً در مرحله ترکیدن تاول.
عدم استفاده از وسایل شخصی مشترک مانند لیوان، قاشق، حوله، بالم لب و مسواک.
استفاده از ضدآفتاب لب برای جلوگیری از تحریک توسط نور خورشید، زیرا اشعه ماورای بنفش می‌تواند تبخال را فعال کند.
مدیریت استرس و جلوگیری از خستگی مفرط، چون استرس یکی از عوامل اصلی فعال شدن ویروس است.
نکات پایانی و نتیجه‌گیری
تبخال لب و دهان یک بیماری ویروسی شایع اما کنترل‌پذیر است. این ویروس معمولاً به‌صورت نهفته در بدن باقی می‌ماند و در شرایطی مانند استرس، ضعف سیستم ایمنی، تغییرات هورمونی یا قرار گرفتن در معرض نور خورشید فعال می‌شود.
درمان زودهنگام با داروهای ضدویروسی می‌تواند مدت زمان بیماری را کاهش داده و از گسترش آن جلوگیری کند. علاوه بر آن، تقویت سیستم ایمنی و رعایت نکات بهداشتی، بهترین راه‌های پیشگیری از بروز مجدد تبخال هستند.
اگر تبخال شما مکرراً عود می‌کند یا با علائم شدیدی همراه است، بهتر است با پزشک مشورت کنید تا بهترین راهکار درمانی را دریافت کنید.